Ιστορίες ζωής και αφηγήσεις εργατών της κοινότητας Κεφάλου στην Κω

Γράφει: Γιώργος Τσιώλης: επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

Το κείμενο εστιάζει στη σημασία που λαμβάνει η υλοποίηση προγραμμάτων κοινοτικής προφορικής ιστορίας για τις τοπικές κοινωνίες, εκθέτοντας δύο παραδείγματα τέτοιων εγχειρημάτων που πραγματοποιήθηκαν με την ουσιαστική συμμετοχή των κατοίκων των περιοχών. Σταχυολογεί τις ευεργετικές συνέπειες που έχουν τέτοια προγράμματα ως εναύσματα ενεργητικής επανοικειοποίησης της τοπικής ιστορίας, κριτικού αναστοχασμού και κατανόησης της ιστορικής εξέλιξης, καθώς και προβληματισμού σε σχέση με τις προοπτικές της τοπικής ανάπτυξης. Υποστηρίζει, δε, πως τέτοια εγχειρήματα θα πρέπει να κατανοούνται ως διαρκώς εξελισσόμενες και ανοικτές διαδικασίες, που τροφοδοτούνται από τη συμμετοχή και το ενδιαφέρον των κατοίκων της περιοχής.

Στο παρόν κείμενο θα αναφερθώ στη σημασία που αποκτά η υλοποίηση προγραμμάτων προφορικής ιστορίας στις τοπικές κοινότητες, εκθέτοντας δύο παραδείγματα τέτοιων προγραμμάτων στα οποία είχα την τύχη να συμμετάσχω. Και στα δύο αυτά προγράμματα, που πραγματοποιήθηκαν σε κοινότητες νησιών του Αιγαίου, η ουσιαστική συμμετοχή των κατοίκων ήταν αποφασιστικός παράγοντας για την υλοποίησή τους.

1ο Πρόγραμμα: Ιστορίες ζωής και αφηγήσεις εργατών της κοινότητας Κεφάλου στην Κω

Στα 2001 προτάθηκε στην κοινότητα Κεφάλου της Κω ένα φιλόδοξο πρόγραμμα τοπική ανάπτυξης, που είχε ως επίκεντρο τη δημιουργία ενός πολιτιστικού και οικολογικού κέντρου[1]. Το κέντρο αυτό θα λειτουργούσε στις εγκαταλελειμμένες μεταλλευτικές εγκαταστάσεις περλίτη, που βρίσκονται στο όρος Ζηνί, αφού πρώτα εκπονούνταν σχετικές μελέτες για την ανακατασκευή των εγκαταστάσεων αυτών. Σύμφωνα με τη λογική του προγράμματος, το εν λόγω κέντρο θα διαθέτει τις υποδομές, για να φιλοξενήσει πολιτιστικές, εκπαιδευτικές και παραγωγικές δραστηριότητες, συμβάλλοντας ουσιαστικά σε μορφές βιώσιμης, ήπιας και αειφόρου ανάπτυξης της περιοχής[2].

Εντός του προγράμματος αυτού έλαβε χώρα ένα εγχείρημα κοινοτικής προφορικής ιστορίας[3]. Ειδικότερα, επιχειρήσαμε[4] να συλλέξουμε αφηγήσεις ζωής από όσους και όσες κατοίκους του χωριού της Κεφάλου είχαν εργασθεί στην εξόρυξη και την επεξεργασία του περλίτη στο λατομείο Μπούρα. Παρότι ο αριθμός των εργατών αυτών δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλος (καταγράψαμε 44 εργάτες και πραγματοποιήσαμε συνεντεύξεις με 14 από αυτούς), αξιολογήσαμε την εν λόγω επιχείρηση ως ιδιαίτερα σημαντική για τους παρακάτω λόγους. Το λατομείο Μπούρα αποτέλεσε την πρώτη σημαντική και οργανωμένη παραγωγική δραστηριότητα στην περιοχή της Κεφάλου, η οποία σε μια περίοδο αυξανόμενου εγχρηματισμού της τοπικής οικονομίας (δεκαετία του ΄60) παρείχε τη δυνατότητα σε φτωχούς χωρικούς (γεωργούς και κτηνοτρόφους) να ενταχθούν σε εξαρτημένες σχέσεις μισθωτής εργασίας και να οργανώσουν τη ζωή τους με βάση τον μισθό, χωρίς να απομακρυνθούν από τον τόπο τους. Όμως και η παύση λειτουργίας της συγκεκριμένης επιχείρησης, το 1982, σηματοδότησε σημαντικές ανακατατάξεις σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, αφού συνέπεσε με (και επιβλήθηκε από) την πρόκριση της τουριστικής ανάπτυξης ως κυρίαρχης οικονομικής δραστηριότητας της περιοχής.

Μέσα από τις ιστορίες ζωής των ανθρώπων, που δούλεψαν στο λατομείο (γεννημένοι κατά τις δεκαετίες του ΄20 και ΄30), προσπαθήσαμε να ψηλαφίσουμε πτυχές της κοινωνικής ιστορίας της κοινότητας της Κεφάλου[5]. Εξετάσαμε τους τρόπους με τους οποίους οι αλλαγές στις ευρύτερες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες εγγράφηκαν στις ιστορίες ζωής των εργατών του Ζηνιού και μετέβαλαν τον τρόπο ζωής, τις αξίες και τις κοινωνικές σχέσεις στο πλαίσιο μιας παραδοσιακής κοινότητας. Επίσης, εξετάσαμε τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι προσπάθησαν να αντεπεξέλθουν έναντι των μεταβολών αυτών. Για τους σκοπούς αυτούς δουλέψαμε ως εξής:

Με τη βοήθεια παλαιών εργατών, με τους οποίους πραγματοποιήσαμε μια ομαδική συνέντευξη, καταγράψαμε τα ονόματα όλων των ανθρώπων που εργάστηκαν για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα στην εξόρυξη και στην επεξεργασία του περλίτη. Βρήκαμε πως μεταξύ 1961-1982 εργάστηκαν στην επιχείρηση «Μπούρα» 44 εργάτες με διάφορες ειδικότητες. Επίσης, καταγράψαμε τα βασικά κοινωνικά χαρακτηριστικά των εργατών αυτών. Ανιχνεύσαμε την κοινωνική τους καταγωγή, τους βασικούς επαγγελματικούς σταθμούς των ιδίων, πριν και μετά την εργασία τους στο λατομείο, καθώς και τις επαγγελματικές δραστηριότητες των απογόνων τους.

Στη συνέχεια διενεργήσαμε μια σειρά ανοικτών βιογραφικών αφηγηματικών συνεντεύξεων[6] με 14 εργάτες του λατομείου. Πραγματοποιήσαμε ακόμη συνεντεύξεις με τρεις γυναίκες που εργάστηκαν στο Ζηνί στις απαρχές της μεταλλευτικής δραστηριότητας (αρχές της δεκαετίας του ΄60). Οι περισσότερες από αυτές τις συνεντεύξεις ηχογραφήθηκαν, ενώ κάποιες άλλες βιντεοσκοπήθηκαν κιόλας. Μεγάλο μέρος των βιντεοσκοπήσεων πραγματοποιήθηκε στους χώρους εργασίας ή σε χώρους που διαδραματίστηκαν σημαντικά γεγονότα, στα οποία αναφέρονται στις αφηγήσεις (περιπατητικό μέρος των συνεντεύξεων)[7].

Οι βιογραφικές αφηγηματικές συνεντεύξεις παρέχουν ενδιαφέροντα στοιχεία σε θεματικές όπως:

Στοιχεία που αφορούν τις οικονομικές και παραγωγικές δραστηριότητες της περιοχής κατά τις δεκαετίες του ΄50 και του ΄60.

Στοιχεία σχετικά με τις επιβιωτικές στρατηγικές, που υιοθετούσαν οι Κεφαλιανοί στη δεκαετία του ΄60, όταν ο αυξανόμενος εγχρηματισμός της οικονομικής ζωής καθιστούσε επιτακτικότερη την ένταξή τους στο σύστημα της μισθωτής εργασίας.

Στοιχεία για τις απαρχές της μεταλλευτικής δραστηριότητας στην περιοχή, η οποία τοποθετείται στο τέλος της δεκαετίας του ΄50.

Μαρτυρίες των άμεσων πρωταγωνιστών (των ίδιων των εργατών του Ζηνιού) για τη διαδικασία εγκατάστασης του λατομείου στο Ζηνί, τη διαδικασία στρατολόγησης του προσωπικού, τον τρόπο οργάνωσης της εργασίας, τα στάδια της διαδικασίας εξόρυξης και τα καθήκοντα των εργατών, σε κάθε ένα από αυτά, ανάλογα με τις ειδικότητές τους, την τεχνολογική εξέλιξη της διαδικασίας εξόρυξης στο πέρασμα του χρόνου· ακόμη, για τις συνθήκες εργασίας, τους τρόπους πληρωμής καθώς και τις σχέσεις των εργατών με τον εργοδότη και τους εκπροσώπους του.

Μαρτυρίες για τη διαδικασία ίδρυσης του σωματείου των εργατών του Ζηνιού στη μεταπολίτευση.

Αναφορές στην παύση λειτουργίας του λατομείου, στα 1982, και στη διάδοχη κατάσταση απασχόλησης των εργατών του Ζηνιού.

Κατά τη διενέργεια της έρευνας πραγματοποιήθηκαν Γενικές Συνελεύσεις των κατοίκων της Κεφάλου. Στις συνελεύσεις αυτές η ερευνητική ομάδα είχε την ευκαιρία να συζητήσει με τους κατοίκους ζητήματα από την κοινωνική ιστορία της κοινότητας, να καταγράψει τις απόψεις τους και να τους καλέσει να συμμετέχουν στην έρευνα. Πραγματοποιήθηκαν, επίσης, ημερίδες στις οποίες παρουσιάστηκαν τα ευρήματα των μελετών, προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ «Οι άνθρωποι του Ζηνιού» και συζητήθηκαν οι αναπτυξιακές προοπτικές της περιοχής.

Παραπομπές:

[1] Η πρόταση υποβλήθηκε από τον Καθηγητή Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Σκεύο Παπαϊωάννου, στον Δήμο Ηρακλειδών, ο οποίος ανέθεσε την εκπόνηση των σχετικών μελετών στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.

[2] Για μια συνολική θεώρηση της λογικής του προγράμματος καθώς και των σχετικών προτάσεων, βλ. τη Μελέτη, που εκπονήθηκε από το Εργαστήριο Κοινωνικής Ανάλυσης και Εφαρμοσμένης Κοινωνικής Έρευνας, του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, στη διεύθυνση: http://www.egaio.gr/files/Odigoi-Ergaleia/Bibliothiki_Aeiforia/Meletes_Aeiforia/Kefalos_Zini.pdf (προσπέλαση στις 31/10/2011).

[3] Βλ. επίσης Γ. Τσιώλης. «Αφηγήσεις εργατών: η ανασύνθεση της ιστορίας ενός μεταλλείου». Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου με θέμα: Ιστορικά Μεταλλεία στο Αιγαίο 19ος – 20ος αιώνας, (Μήλος 3-5 Οκτωβρίου 2003). Εκδόσεις Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς.

[4] Στο τμήμα αυτό του προγράμματος ενεπλάκησαν οι Γιώργος Τσιώλης, Σκεύος Παπαϊωάννου και Ελεάννα Σπυριδάκη.

[5] Η Κέφαλος είναι μια κοινότητα στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού της Κω, η οποία σε λιγότερο από μισό αιώνα μετατράπηκε από μια ημι-αυτάρκη αγροτική κοινότητα μικρών ανεξάρτητων παραγωγών (γεωργών και κτηνοτρόφων) σε ένα τουριστικό θέρετρο, στο οποίο κυριαρχούν σχέσεις μισθωτής εργασίας ή αυτοαπασχόλησης στον τομέα της παροχής υπηρεσιών αναψυχής.

[6] Για τη μέθοδο της βιογραφικής αφηγηματικής συνέντευξης βλ. Fritz Schütze. 1983. Biographieforschung und Narratives Interview, Neue Praxis, 13. Peter Alheit. 1997. Η αφηγηματική συνέντευξη. Μια εισαγωγή. Στο Παπαϊωάννου, Σ., Alheit, P. & Olesen, H.S. (επιμ.), Κοινωνικός μετασχηματισμός, εκπαίδευση και τοπική κοινωνία. Ρέθυμνο/Ανώγεια: Πανεπιστήμιο Κρήτης. Γιώργος Τσιώλης. 2006. Ιστορίες Ζωής και Βιογραφικές Αφηγήσεις. Η Βιογραφική Προσέγγιση στην Κοινωνιολογική Ποιοτική Έρευνα. Αθήνα: Κριτική.

[7] Προϊόν των καταγραφών αυτών αποτέλεσε η ταινία «Οι άνθρωποι του Ζηνιού», που σκηνοθέτησε ο Άγγελος Κοβότσος.

lesvosnews