Η Αμαζόνα της Κω

Ορισμένες φορές είναι αδύνατο να διαλέξεις και να ξεχωρίσεις ανάμεσα στις συγκινήσεις που σου έχει προσφέρει κάποια δημιουργία σου.

Η πλάκα 1022 της Αμαζονο-μαχίας από το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού απεικονίζει έναν Ελληνα να έχει καταβάλει μια Αμαζόνα η οποία τον ικετεύει να μην τη σκοτώσει. Ενα τμήμα από το πόδι του αναγλύφου ήταν θαμμένο στη Κω
Είναι σαν να σε αναγκάζουν να πεις ποιο από τα παιδιά σου αγαπάς περισσότερο, και μάλιστα παρουσία τους. Πώς, λ.χ., να ξεχωρίσεις την ανακάλυψη του τάφου των πολεμιστών ή των αριστοκρατισσών ιερειών, που μάλιστα τον ανασκάπτεις αργά με συντροφιά την πανσέληνη Πασιφάη στην Ελεύθερνα της Κρήτης, και όταν ο τάφος και τα ευρήματά του διακρίνονται ανάμεσα στα 10 καλύτερα παγκοσμίως το 2010;

Ωστόσο, υπάρχουν άλλες πολύ σημαντικές συμβολές, που περνούν συχνά στα ψιλά γράμματα ακόμα και των επιστημονικών περιοδικών αρχαιολογίας, των οποίων όμως η ουσία είναι μοναδική και η ανακάλυψη συγκλονιστική, ιδιαίτερα όταν μπορείς να συμπληρώσεις ένα μικρότατο έστω κλάσμα ενός από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Οταν αυτό το ελάχιστο μπορεί να αποδείξει τη ματιά, τον τρόπο σκέψης, την επιμονή και την υπομονή, την παιδεία και κυρίως την ερμηνεία και τη συμβολή της αρχαιολογικής έρευνας στην ευρύτερη ιστορική επιστήμη. Οταν, τέλος, για να το πω πιο απλά, είναι αυτό που ονειρεύεται και επιθυμεί να έχει στη διάρκεια της επιστημονικής ζωής του κάθε αρχαιολόγος.

Ηταν ένα από τα καλοκαίρια των μέσων της δεκαετίας του '80 σε ένα από τα ερευνητικά, αρχαιολογικά ταξίδια μου στην Κω, για να συνεχίσω μαζί με τους φοιτητές μου από το Πανεπιστήμιο Κρήτης την καταγραφή των ελληνιστικών γλυπτών στο νησί και μάλιστα στις αποθήκες του μεσαιωνικού κάστρου της Νεραντζιάς, στο λιμάνι του Μαντρακιού. Κάποια στιγμή, περνοδιαβαίνοντας από την εσωτερική νότια αυλή, ανάμεσα σε ένα σωρό από εκατοντάδες μάρμαρα, σπαράγματα και αρχιτεκτονικά μέλη, είδα κάτι που έμοιαζε με τμήμα γλυπτού. Απομάκρυνα τους γύρω λίθους και καθάρισα από τις λειχήνες και τα χώματα την επιφάνειά του. Επρόκειτο για ένα απότμημα αναγλύφου μιας ζωφόρου περίπου 50 x 20 και με πάχος 36 εκατοστά, σπασμένο επάνω και δεξιά, που διατηρούσε την επεξεργασία της αριστερής και πίσω πλευράς του σχετικά καλά. Διέκρινα αμέσως τμήμα του μηρού και τη γάμπα μιας μορφής που είχε γονατίσει στην ταινία ενός λέσβιου (κοιλόκυρτου) κυματίου. Το καθάρισα καλύτερα, το έπλυνα και χάιδεψα την επιφάνειά του. Οσο το ζύγιαζα στα χέρια και το μυαλό μου, κατάλαβα ότι επρόκειτο για ένα γυναικείο πόδι που διατηρούσε ένα τμήμα κοντού χιτωνίσκου, του οποίου οι πτυχές άφηναν ακάλυπτο το μηρό. Ηταν το πόδι μιας γονατισμένης Αμαζόνας, σκέφτηκα, τόσο εξαιρετικά καλά δουλεμένο, με τις εξάρσεις και τις βαθύνσεις της σάρκας να με οδηγούν σε κλασικό έργο μεγάλης πνοής.

Αμέσως προσπάθησα να ανασυστήσω στη φαντασία μου τη μορφή, να δω δηλαδή πώς θα ήταν ολόκληρη αν ήταν όρθια. Τα μεγέθη φανέρωναν ότι θα ανήκε σε μια ζωφόρο ύψους περίπου 1 μέτρου. Αναζήτησα στο μυαλό μου ποια μνημεία στο νησί θα μπορούσαν να έχουν μια τέτοια μεγάλη ζωφόρο, προφανώς με παράσταση Αμαζονομαχίας. Αδύνατο να εντοπίσω κανένα, και μάλιστα, όπως πίστευα από την τεχνοτροπία του, μνημείο πρώιμο, του 4ου αιώνα π.Χ. Κανένα, ήταν η απάντηση που ακολουθούσε το ερώτημά μου και συνάμα συγκέντρωσε νέφη απογοήτευσης στη σκέψη μου.

Τμήμα της ζωφόρου

Ομως εκεί ακριβώς, στο μεταίχμιο της απογοήτευσης, ο αμέσως επόμενος αστραπιαίος λογικός διασκελισμός μου μετέτρεψε την απογοήτευση σε αισιοδοξία και έκανε την καρδιά μου να χτυπήσει βίαια. Και εάν το κομμάτι ήταν από τη ζωφόρο με την Αμαζονομαχία του Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού, του ταφικού δηλαδή μνημείου του ηγεμόνα της Καρίας, Μαυσώλου, ενός από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου;

Κάθε άλμα στη σκέψη προς αυτή την κατεύθυνση, κάθε επιχείρημα που την ενίσχυε, συνοδευόταν από μια άγρια χαρά, με οξυμένο τον ήχο από το τύμπανο της καρδιάς, που ησύχαζε προσωρινά μόνο με τα επιστημονικά ερωτήματα ελέγχου και τεκμηρίωσης. Αναρωτιόμουν, ειδικότερα, γιατί οι πλάκες της ζωφόρου με την Αμαζονομαχία του Μαυσωλείου στο Βρετανικό Μουσείο -όσο θυμόμουν από τα μαθήματα του δασκάλου μου, Μ. Ανδρόνικου- ήταν πλάκες πάχους μόλις 17-18 εκατοστών, μισές δηλαδή σε πάχος από το κομμάτι της Κω. Προσπάθησα να βρω βιβλία για το Μαυσωλείο στην Κω. Αδύνατο. Ομως η Αλικαρνασσός ήταν εκεί, απέναντι, σε απόσταση αναπνοής από την Κω, μόνο μιας ώρας ταξίδι από το νησί, και γνώριζα ότι οι Δανοί αρχαιολόγοι είχαν ανακαλύψει στις νεότερες έρευνές τους στο Μαυσωλείο νέα μέλη. Ενημέρωσα την τότε υπεύθυνη αρχαιολόγο του νησιού, τη φίλη (αείμνηστη σήμερα) Χάρι Κάντζια, και την επομένη πήρα τη φίλη μου τη Χαρά, που βρισκόταν μαζί μου στο νησί, και τρέξαμε στο Μαυσωλείο.

Χαράς ευαγγέλια! Οι Τούρκοι συνάδελφοι μου έδειξαν πρόθυμα τα νέα τμήματα της ζωφόρου από τις έρευνες των Δανών και το πάχος τους ήταν ακριβώς αυτό όπως του αποτμήματος της Κω, δηλαδή 36 εκατοστά. Και δεν ήταν μόνο αυτό. Το υλικό, το μάρμαρο, όλες οι τεχνικές λεπτομέρειες, τα μεγέθη, η επεξεργασία και τα μεγέθη του κυματίου, η τεχνοτροπία τη γλυπτής επιφάνειας, ήταν όλα ίδια. Δεν είχα πια καμία αμφιβολία για το κομμάτι της Κω. Ηταν αναμφίβολα απότμημα του Μαυσωλείου, αλλά η αναντίρρητη απόδειξη θα ερχόταν αν μπορούσα να «κολλήσω» το κομμάτι σε ένα από τα μπλοκ του Μαυσωλείου που κείτονταν τριγύρω. Εψαξα όλα τα τμήματα της ζωφόρου γύρω από το μνημείο, αλλά τίποτα. Δεν έμοιαζε να κολλά σε κανένα από τα εκεί υπάρχοντα. Η διαίσθησή μου όμως έλεγε ότι μια τέτοια πλάκα θα έπρεπε να υπήρχε. Ετρεξα ξανά στην Κω· πήρα μεγέθη σε ριζόχαρτο 1:1 και έφυγα για την Αθήνα. Στις θερμές αίθουσες της Βιβλιοθήκης του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αθήνας, στην οδό Φειδίου, έψαξα τα βιβλία για το Μαυσωλείο. Στον Ashmole βρήκα την απάντηση: μία φωτογραφία απεικόνιζε την πλάκα 1022, με ένα Ελληνα που είχε καταβάλει μία Αμαζόνα, η οποία τον ικέτευε να μην τη σκοτώσει. Στο δεξιό άκρο, η πλάκα έληγε με το μηρό και το αριστερό πόδι της Αμαζόνας να λείπει. Θα συνεχιζόταν στο επόμενο μπλοκ, που δεν ήταν άλλο από το μπλοκ του οποίου τμήμα είχα ανακαλύψει στην Κω. Ομως δεν αναγραφόταν το ύψος του μηρού στην πλάκα 1022 του Λονδίνου. Επρεπε να ταξιδέψω με το ριζόχαρτο και το σχέδιό μου στο Λονδίνο.

Μόνο εκεί κατόρθωσα να ησυχάσω. Τα μεγέθη του μηρού και το πόδι της Αμαζόνας της Κω πάνω στο ριζόχαρτό μου ταίριαζε απόλυτα με το τμήμα που έλειπε από την πλάκα 1022 στο Βρετανικό Μουσείο. Με την ένωση αυτή, που έγινε δεκτή ομόφωνα από την επιστημονική κοινότητα στο Διεθνές Συνέδριο της Κοπεγχάγης το 1988, και τμήμα της είχα ήδη χαρίσει στον τιμητικό τόμο του δασκάλου μου Μ. Ανδρόνικου, η Κως διέθετε πλέον ένα κομμάτι από το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου.

Για το πώς βρέθηκε το κομμάτι στην Κω, ποια ήταν η τύχη των πλακών του Βρετανικού Μουσείου, πώς απομειώθηκε το πάχος τους και γιατί, ποια ήταν η τύχη της πλάκας 1022 που δεν ταξίδεψε από την Αλικαρνασσό στη Γηραιά Αλβιόνα (την Αγγλία) μαζί με τις άλλες πλάκες που μετέφερε ο Newton στα μέσα του 19ου αιώνα -αλλά υπήρχε ήδη στη Γένοβα, πιθανότατα ήδη από το 16ο αιώνα, σε ένα από τα σαλόνια πλουσίων μαρκησίων και τραπεζιτών-, αυτό όλο που μοιάζει με αστυνομικό αρχαιολογικό μυθιστόρημα είναι μια άλλη γοητευτική ιστορία που δημοσίευσα λίγο αργότερα στο Διεθνές Συνέδριο της Κοπεγχάγης.

* Ο Ν. Σταμπολίδης είναι καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, ανασκαφέας της Ελεύθερνας, με πλήθος λαμπρών ευρημάτων, και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.

ΕΝΕΤ